5. Sınıf Ses Bilgisi Konu Anlatımı

beyin + i → beyni

akıl + ımı → aklımı

karın + ı → karnı

omuz + u → omzu

Ünlü düşmesi ikilemelerde gösterilmez, gösterilirse yazım yanlışı olur.

Askerlerimiz cephede göğüs göğüse savaşmış.

Polisler köşeyi dönünce hırsızlarla burun buruna geldiler.

İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez.

yukarda değil yukarıda

ilerde değil ileride

aşağda değil aşağıda

Bir sözcükten yeni bir sözcük türetilirken ya da iki sözcük birleştirilirken de ünlü düşmesi olabilir.

yoğur + ul → yoğrul(mak)

cuma + ertesi → cumartesi

sıyır + ıl → sıyrıl(mak)

kayın + ana → kaynana

2. Ünlü Daralması

Türkçede son sesi “a, e” olan fiillere, “-yor” eki getirildiğinde sözcük sonundaki “a, e” geniş ünlüleri daralarak “ı, i, u, ü” seslerine dönüşür. Bu olaya ünlü daralması denir.

tara + yor → tarıyor

atla + yor → atlıyor

karala + yor → karalıyor

söyle + yor → söylüyor

yapma + yor → yapmıyor

gitme + yor → gitmiyor

Kaynaştırma harfi olan “y” sesi, “de-” ve “ye-” fiillerinde daralma yapar.

de + y + ecek → diyecek

ye + y + ecek →yiyecek

de + y + elim → diyelim

ye + y + elim → yiyelim

Kaynaştırma harfi olan “y” sesi yukarıdaki örnekler dışında daraltma yapmaz.

anlıyamadım değil anlayamadım

bilmiyecek değil bilmeyecek

düzenliyecek değil düzenleyecek

sevmiyeceğim değil sevmeyeceğim

3. Ünsüz Yumuşaması

Sonu “p, ç, t, k” ile biten Türkçe bir sözcük, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüklerin sonundaki “p, ç, t, k” sesleri “b, c, d, ğ”ye dönüşür. Bu olaya ünsüz yumuşaması denir.

kitap + ı → kitabı

topaç + ı → topacı

kağıt + ı → kağıdı

beşik + i → beşiği

Türkçe olduğu hâlde sonlarındaki ünsüzleri yumuşamayan sözcükler de vardır.

sepet + i → sepeti

bilet+ i → bileti

yapıt + ı → yapıtı

yanıt + ı → yanıtı

Bazı alıntı kelimelerde yumuşama olmaz.

pilot + un → pilotun

piramit + i → piramiti

kaset + i → kaseti

millet + i → milleti

Özel isimlerde yumuşama yazıya aktarılmaz.

Okunuşu – Yazılışı

Bileciğe – Bilecik’e

Burağa – Burak’a

Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olmazken bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olabilir.

Tek heceli ama yumuşama olmuyor.

tek + i →teki

set + i → seti

kek + i → keki

at + ı → atı

Tek heceli ve yumuşama oluyor.

kurt + u → kurdu

renk + i → rengi

çok + u → çoğu

gök + ü → göğü

4. Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi)

Sonu “f, s, t, k, ç, ş, h, p” ile biten Türkçe sözcükler, “c, d, g” ile başlayan bir ek aldıklarında bu ekler “ç, t, k”ye dönüşür. Bu olaya ünsüz sertleşmesi denir.

hedef + de → hedefte

ilaç + da → ilaçta

bas + gın → baskın

savaş + cı → savaşçı

bit + gin → bitkin

silah + da → silahta

yastık + da → yastıkta

çorap + dan → çoraptan

Özel isimlerde, kısaltmalarda ve rakamla yazılan sayılarda da ünsüz benzeşmesi kuralı geçerlidir.

1453 + de → 1453’te

Murat + da → Murat’ta

TÜBİTAK + da → TÜBİTAK’ta

5. Ünsüz Türemesi

Arapçadan dilimize giren bazı sözcükler, ünlüyle başlayan ek aldıklarında veya yardımcı fiille kullanıldıklarında sondaki ünsüz artar. Bu olaya ünsüz türemesi denir.

Ünlü ile Başlayan Ek Aldıklarında:

hak + ınızı → hakkınızı

had + ini → haddini

his + ini → hissini

af + ınıza → affınıza

Yardımcı Fiil ile Kullanıldıklarında:

hal + etmek → halletmek

his + etmek → hissetmek

ret + etmek → reddetmek

af + etmek → affetmek